της Τζένης Λιαλιούτη*
Η ιστορία του αντιαμερικανισμού στην Ελλάδα δεν εξαντλείται στην ιστορία των ελληνοαμερικανικών σχέσεων, παρότι αναμφισβήτητα τροφοδοτείται από αυτές και τις επηρεάζει με τη σειρά του. Είναι, συγχρόνως, κομμάτι της ιστορίας της ιδεολογικής σκέψης στην Ελλάδα από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και μέχρι τις μέρες μας. Η ελληνική διαδρομή του είναι συνυφασμένη με την εδραίωση του «αμερικανικού αιώνα» μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με τις άλλες εθνικές εκδοχές του ευρωπαϊκού αντιαμερικανισμού κατά την ίδια περίοδο.
Για την ελληνική Αριστερά, το Δόγμα Τρούμαν και η αμειρκανική επέμβαση στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο αποτελούν την αφετηρία ενός συστηματικού αντιαμερικανικού λόγου, ο οποίος θέτει στο στόχαστρό του την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ που κατανοείται ως «ιμπεριαλιστική» και καταγγέλλει τις μορφές ελέγχου και παρέμβασης στα ελληνικά πράγματα που παίρνει η διαδικασία χορήγησης αμερικανικής βοήθειας μιλώντας για «νέα Κατοχή».
Είναι, όμως, η ανάδυση του κυπριακού ζητήματος, στη δεκαετία του 1950, που θα επιτρέψει τη διάδοση του αντιαμερικανισμού στην «εθνικοφόρα» Ελλάδα. Με την απόρριψη της πρώτης ελληνικής προσφυγής στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών για την αυτοδιάθεση της Κύπρου (Δεκέμβριος 1954)- προσφυγή που συνάντησε την αρνητική στάση των ΗΠΑ- εμφανίζονται αντιαμερικανικά συνθήματα στους δρόμους της πρωτεύουσας, αλλά και στις γειτονιές της περιφέρειας. Αυτή η συνάντηση του ελληνικού εθνικισμού με τον αντιαμερικανισμό εξηγεί, σε έναν βαθμό, τη διαπαραταξιακή του απήχηση και την ανθεκτικότητά του στον χρόνο.
Διαπαραταξιακό χαρακτήρα έχει την ίδια περίοδο και ο πολιτισμικός αντιαμερικανισμός. Τα αμερικανικά πολιτιστικά προϊόντα και ο λεγόμενος «αμερικανικός τρόπος ζωής»- ή καλύτερα ό,τι γίνεται αντιληπτό ως τέτοιο, από τη μουσική τζαζ και τις ταινίες του Χόλιγουντ μέχρι την αύξηση της εγκληματικότητας και τις αλλαγές στις σχέσεις των δύο φύλων- δαιμονοποιούνται και στηλιτεύονται ως απειλή από πρόσωπα και θεσμούς προερχόμενα από το σύνολο του ιδεολογικού φάσματος.
Παράλληλα προς τα παραπάνω, ο αντιαμερικανισμός γίνεται και το όχημα μέσα από το οποίο αρθρώνεται η κριτική προς την «καχεκτική» δημοκρατία της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η προβληματική της «εθνικής ανεξαρτησίας», η οποία εστιάζει στον ρόλο των ΗΠΑ, καθώς και στη λειτουργία των εξωκοινοβουλευτικών κέντρων εξουσίας στην προδικτατορική περίοδο, αποτελεί σημαντική πτυχή της διαδικασίας υποκατάστασης της διαίρεσης εθνικοφρόνων- μη εθνικοφρόνων από τη διαίρεση Δεξιάς- Αντιδεξιάς. Αυτή η νέα διαίρεση υπήρξε, εξάλλου, αλληλένδετη με τη σταδιακή ανάδυση μιας κεντροαριστερής συνιστώσας στην ελληνική πολιτική.
Οι τάσεις αυτές θα μορφοποιηθούν πλήρως στη Μεταπολίτευση, καθώς η επτάχρονη δικτατορία και η κυπριακή τραγωδία γίνονται καταλύτες για να αποκτήσει ο αντιαμερικανισμός μαζικό χαρακτήρα. Στη διάρκεια των μεταπολιτευτικών δεκαετιών, τόσο τα ποσοτικά, όσο και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αντιαμερικανισμού μεταβάλλονται σε συνάρτηση, άλλωστε, και με το γεωπολιτικό πλαίσιο. Η αντιαμερικανική ρητορική της περιόδου εκτείνεται σε μια ευρύτατη θεματολογία, από τον ρόλο των ΗΠΑ στις ελληνοτουρκικές σχέσεις μέχρι την κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος. Παρά τις μεταλλάξεις και τα σημεία καμπής, ο αντιαμερικανισμός διατήρησε σε μεγάλο βαθμό την ισχύ του ως ερμηνευτικού σχήματος της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας και ως σημείο αναφοράς για τις παραταξιακές και κομματικές ταυτότητες. Ο «αμερικανός εχθρός» συνέχισε να δίνει το «παρών»- αν και όχι πάντοτε με την ίδια ένταση- τόσο στις στρατηγικές πολιτικής επικοινωνίας των ελίτ όσο και στις πεποιθήσεις της κοινής γνώμης.
*επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ
