Το «οικονομικό Σύνταγμα» του 1975

του Σπύρου Βλαχόπουλου*

Το Σύνταγμα του 1975 περιλαμβάνει πολλές διατάξεις, οι οποίες ανήκουν στο λεγόμενο «οικονομικό Σύνταγμα». Μάλιστα, η θέση του ανώτατου Καταστατικού Χάρτη της χώρας απέναντι στην οικονομία, αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά ζητήματα που απασχόλησαν την Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων.

αγμα ή τα χρηστά ήθη». Συναφώς, το άρθρο 106 παρ. 2 προβλέπει ότι η «ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται εις βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας». Το Σύνταγμα του 1975 συμπεριλαμβάνει ειδική διάταξη και για το δικαίωμα στην εργασία: «Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών» (άρθρο 22 παρ. 1).

Η κεντρική συνταγματική διάταξη για την προστασία της ιδιοκτησίας απαντάται στο άρθρο 17: «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται εις βάρος του γενικού συμφέροντος». Εξίσου σημαντικές είναι και οι επόμενες παράγραφοι του ίδιου άρθρου, όπου ορίζεται ότι κανένας «δεν στερείται την ιδιοκτησία του, παρά μόνο για δημόσια ωφέλεια που έχει αποδειχθεί με τον προσήκοντα τρόπο, όταν και όπως ο νόμος ορίζει, και πάντοτε αφού προηγηθεί πλήρης αποζημίωση». Το Σύνταγμα του 1975 περιέχει ακόμη ειδικές διατάξεις για την επιβολή φόρων, θεσπίζοντας μάλιστα όρια στη δυνατότητα αναδρομικής επιβολής τους: «Φόρος ή άλλο οποιοδήποτε οικονομικό βάρος δεν μπορεί να επιβληθεί με νόμο αναδρομικής ισχύος που εκτείνεται πέρα από το οικονομικό έτος το προηγούμενο εκείνου κατά το οποίο επιβλήθηκε» (άρθρο 78 παρ. 2 ). Οσον αφορά επίσης τη συμβολή των πολιτών στα έσοδα του κράτους, το Σύνταγμα κατοχυρώνει τη λεγόμενη αναλογική ισότητα: «Οι Ελληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη, ανάλογα με τις δυνάμεις τους» (άρθρο 4 παρ. 5).

Ιδιωτική πρωτοβουλία και κοινωνική δικαιοσύνη

Το Σύνταγμα του 1975 επιχειρεί να συνδυάσει την οικονομική ελευθερία και την ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία με την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το εγχείρημα αυτό συμπυκνώνεται ως ακολούθως από τον εισηγητή της πλειοψηφίας, Δ. Παπασπύρου: «Ανευ της συνυπάρξεως μετά της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης οδηγούμεθα εις το άκρατον κεφαλαιοκρατικόν σύστημα του 19ου αιώνος, ότε αι λέξεις ελευθερία και ισότης δεν είχον το αυτό ειδικόν βάρος δι’ όλους, απετέλουν προνόμιον των οικονομικώς ισχυρών. Η δημοκρατία της σήμερον είναι κοινωνική δημοκρατία, είναι δημοκρατία δι’ όλους, τόσον από απόψεως συμμετοχής εις την παραγωγική προσπάθειαν και την εν γένει οικονομικήν ζωήν, όσον και από της απόψεως της δικαιωματικής απολαύσεως παροχών τας οποίας το κράτος εξασφαλίζει κατά λόγον των επί μέρους αναγκών».

Εάν πάντως υπάρχει ένα άρθρο του «οικονομικού Συντάγματος» που να προκαλεί ακόμη και σήμερα το ενδιαφέρον, αυτό είναι το άρθρο 106. Εκτός από την προαναφερθείσα διάταξη περί ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας, περιέχει τις ακόλουθες ρυθμίσεις: «Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συμφέροντος το Κράτος προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη Χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας». Το ίδιο εξάλλου άρθρο προβλέπει ακόμη και τη δυνατότητα κρατικοποίησης επιχειρήσεων, αφού με νόμο «μπορεί να ρυθμίζονται… τα σχετικά με την εξαγορά επιχειρήσεων ή την αναγκαστική συμμετοχή σε αυτές του Κράτους ή άλλων δημόσιων φορέων, εφόσον οι επιχειρήσεις αυτές έχουν χαρακτήρα μονοπωλίου ή ζωτική σημασία για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, ή έχουν ως κύριο σκοπό την παροχή υπηρεσιών στο κοινωνικό σύνολο». Οι διατάξεις αυτές έχουν χαρακτηριστεί «σοσιαλδημοκρατικής εμπνεύσεως… που επιτρέπουν τον χαρακτηρισμό του Συντάγματος του 1975 ως κοινωνικοοικονομικά «ανοιχτού» (Ν. Κ. Αλιβιζάτος), δικαιολογούνται δε ως ακολούθως από τον εισηγητή της πλειοψηφίας Δ. Παπασπύρου: «Αλλά δεν είναι μόνον η προσθήκη των κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων εις τα Συντάγματα των εν λόγω χωρών [της Δυτικής Ευρώπης], ήτις εξυπηρετεί την πραγμάτωσιν της κοινωνικής δικαιοσύνης. Είναι και ο ενεργός ρόλος του Κράτους εις την καλυτέραν οργάνωσιν της διοικητικής μηχανής, της οικονομικής ζωής…». Ο δε «ρόλος του Κράτους δεν περιορίζεται ούτε εις το άχαρι έργον του κράτους-χωροφύλακος ή του κράτους-νυκτοφύλακος, ως ελέγετο κατά το παρελθόν… Κράτος, η οργάνωσις του οποίου δεν δύναται να ανταποκριθή εις τας αυξημένας απαιτήσεις της εποχής μας, είναι καταδικασμένον εις εξασθένησιν με συνέπειαν την αδυναμίαν επιβιώσεως των ελευθεριών και της Δημοκρατίας… Η εποχή των δημοκρατιών τύπου Βαϊμάρης ή της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας παρήλθεν ανεπιστρεπτί».

Η Ε΄Αναθεωρητική Βουλή συζητεί διορθωτικές αλλαγές

Το άρθρο 106 δέχθηκε διορθωτικές βελτιώσεις κατά τη διάρκεια των προπαρασκευαστικών εργασιών του Συντάγματος του 1975 στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο κυβερνητικό σχέδιο Συντάγματος δεν υπήρχε ρύθμιση για την αποζημίωση του ιδιοκτήτη της επιχείρησης στην περίπτωση της εξαγοράς της ή αναγκαστικής συμμετοχής του κράτους σε αυτήν. Ετσι, λοιπόν, τον Ιανουάριο του 1975 οι υπουργοί Συντονισμού και Οικονομικών, Παναγής Παπαληγούρας και Ευάγγελος Δεβλέτογλου αντίστοιχα, καταθέτουν τροπολογία, η οποία γίνεται δεκτή και η οποία προβλέπει ότι το τίμημα στις περιπτώσεις αυτές καθορίζεται δικαστικώς και πρέπει να είναι πλήρες ώστε να ανταποκρίνεται στην αξία της επιχείρησης.

Σημασία, όμως, στη διαδικασία ψήφισης ενός Συντάγματος δεν έχουν μόνον οι προτάσεις που γίνονται δεκτές, αλλά και οι προτάσεις που δεν γίνονται δεκτές. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει και η πρόταση της «ΕΚ-ΝΔ» (Ενωσις Κέντρου-Νέες Δυνάμεις), η οποία υποβλήθηκε τον Απρίλιο του 1975 (υπογραφόμενη, μεταξύ άλλων, από τους Βιργινία Τσουδερού, Στυλιανό Παπαθεμελή, Ιωάννη Πεσμαζόγλου και Γεώργιο-Αλέξανδρο Μαγκάκη) και η οποία προέβλεπε τα ακόλουθα: «Η οικονομία της Ελλάδος είναι μεικτή και κατευθύνεται υπό του Κράτους προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και προς επικράτησιν κοινωνικής δικαιοσύνης».

Οι ιστορικές συνέχειες και ασυνέχειες

Τίποτα όμως στη συνταγματική ιστορία (όπως και γενικότερα στην Ιστορία) δεν προκύπτει αίφνης σε ένα «ιστορικό κενό». Κύριος εμπνευστής του Συντάγματος του 1975 υπήρξε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο οποίος ήταν και ο «ιθύνων νους» της Διακήρυξης της Σοσιαλιστικής Ενώσεως του 1943. Η Διακήρυξη αυτή αναφέρεται παρομοίως στην κοινωνικοποίηση των επιχειρήσεων κοινής ωφελείας και στην πρόβλεψη ενός κεντρικού οικονομικού προγράμματος που θα ρυθμίζει και θα συντονίζει την παραγωγή και την κατανάλωση. Στα σημεία αυτά η Διακήρυξη της Σοσιαλιστικής Ενώσεως του 1943 και το Σύνταγμα του 1975 συγκλίνουν. Διαφέρουν όμως σημαντικά μεταξύ τους, γιατί η Διακήρυξη του 1943 διακηρύσσει ότι «τα μεγάλα μέσα παραγωγής θα ανήκουν στην ολότητα» και εξαγγέλλει τη διανομή των μεγάλων αγροτικών κτημάτων, ακόμη και τον περιορισμό του κληρονομικού δικαιώματος προκειμένου να περιοριστούν οι μεγάλες ιδιοκτησίες. Είναι προφανές ότι τέτοιες ρυθμίσεις δεν χωρούσαν στο Σύνταγμα του 1975, κατευθυντήρια αρχή του οποίου αποτελεί η εναρμόνιση του φιλελευθερισμού με την κοινωνική δικαιοσύνη.

*καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ
**πρώτη δημοσίευση: www.kathimerini.gr