Του Ανδρέα Ανδριανόπουλου
Είναι πιθανό η οικονομική ανάπτυξη να αποτελεί απλησίαστη χίμαιρα αν δεν συμβαδίζει με την κουλτούρα ενός λαού; Αρα, όσες προσπάθειες κι αν γίνονται να αποτυγχάνουν, γιατί δυσκολεύονται να διαπεράσουν βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και νοοτροπίες;
Σημαντικές ακαδημαϊκές έρευνες τα τελευταία χρόνια (λχ., Judit Kapas «How Cultural Values Affect Economic Growth», 2017, Augusto Lopez-Carlos, «What role does culture play in development?» World Bank, 2014) δείχνουν πως το πρόβλημα είναι υπαρκτό και σοβαρότατο.
Αν ορίσουμε την κουλτούρα (πολιτισμό) σαν «τα παραδοσιακά πιστεύω και τις αξίες που τα εθνικά, θρησκευτικά και κοινωνικά σύνολα μεταβιβάζουν, σχεδόν αμετάβλητα, από γενιά σε γενιά» (Luigi Zingales, et.al, «Does Culture Affect Economic Outcomes?» Journal of Economic Perspectives, 2006) είναι σίγουρο πως υπάρχουν μεγάλα ζητήματα. Τα άτομα μπορούν να ασκήσουν πολύ λιγότερο έλεγχο πάνω στην κουλτούρα τους παρά πάνω σε άλλα στοιχεία του κοινωνικού τους κεφαλαίου.
Δεν μπορούν ν’ αλλάξουν τα εθνικά, φυλετικά κι οικογενειακά τους χαρακτηριστικά. Και σχεδόν ελάχιστα, και με μεγάλη δυσκολία (μετά ίσως από γενιές ή κι αιώνες), όσα σχετίζονται με τη χώρα και τη θρησκεία τους (βλ. Botticini και Eckstein, Journal of Economic History. 65:4, pp. 922 – 48, 2005). Κι όμως, εν πολλοίς, αυτά είναι που προδικάζουν συμπεριφορές κι αντιδράσεις.
Ο ρόλος της θρησκείας είναι κομβικός. Ο Μαρξ την είδε σαν υποπροϊόν των σχέσεων της παραγωγής. Ο Μαξ Βέμπερ τη θεώρησε νευραλγική για ανάπτυξη καπιταλισμού. Κάθε αλλαγή οικονομικού μοντέλου θα συναντήσει αντίσταση. Ακόμα κι ο Γκράμσι, γνωστός μαρξιστής, πιστεύει πως όχι μόνο τα οικονομικά συμφέροντα αλλά η κυρίαρχη κουλτούρα εξηγεί τα όποια πολιτικά αποτελέσματα. Με επιρροή ορθοδοξίας κυριαρχεί εδώ η λογική του «ανεύθυνου θύματος».
Για την Ελλάδα, που το μοντέλο δεν υπήρξε ποτέ καθαρά – κατά Βέμπερ – καπιταλιστικό, η αντίσταση του μορφώματος που κυριάρχησε (κρατικοδίαιτη πελατειακή προσοδοθηρία) είναι λυσσαλέα. Τα όποια οικονομικά κίνητρα δεν αρκούν ώστε οι φιλόδοξοι επιχειρηματίες να σπάσουν τα δεσμά της προϋπάρχουσας κατάστασης.
Η προτεσταντική μεταρρύθμιση, η μήτρα του καπιταλισμού κατά Βέμπερ, έβλεπε το κέρδος όχι απλά σαν πλεονέκτημα αλλά σαν καθήκον! Στην ορθόδοξη αντίληψη, το κέρδος πήρε το χρώμα της απανθρωπιάς και της κακότητας!.. Πως αλλάζει αυτό;
Δεν είναι εύκολο. Κι αποτελεί τη βάση του αριστερόστροφου προσανατολισμού της ελληνικής κοινωνίας. Χρειάζεται ηθική ενίσχυση η αστική τάξη, πιθανότατα μέσα και από θρησκευτικές εμπνεύσεις, για να υπονομεύσει το προηγούμενο καθεστώς και να ιδρύσει ένα καινούργιο. Με βάση την αποδοχή του κέρδους σαν μηχανισμού ατομικής απελευθέρωσης από τη μιζέρια και την πελατειακή εξάρτηση.
* Αναδημοσίευση από in.gr
